DADA
ANARŞİST BİR BAŞKALDIRI
&
MARCEL DUCHAMP
“Kafa düşünce yönünü değiştirebilsin diye yuvarlaktır.”
Picabia
Fransız ressam Marcel Duchamp'ın ilk hazır nesnesi olan Bicycle Wheel'i Yavuz Alim yeniden yaptı. Bizim sanat okullarında röprodüksiyon (öğrencilik aşamasında yapılan resimleri kopya etmek) yapmamızla aynı şey bu. Evet tabure üzerinde ters duran bu bisiklet tekerleği bir sanat eseri. Saçma, sıradan ve anlamsız bulabilirsiniz, ki Duchamp'ın ve Dada'nın tam olarak düşündükleri şeylerdi bunlar. Anlamsızlığın anlamını kavramak için Dada ve Duchamp'a yakından bakalım.
Dadaizm (1916-1925) bazı sanatçıların çivisi çıkmış dünyaya verdikleri cevaptır. Birinci Dünya Savaşı sırasında tarafsız ülke olan İsviçre’de özellikle Zürih’te birçok sanatçı toplanmıştı. Alman şair ve düşünür Hugo Ball’in Zürih’in bir arka mahallesinde açtığı Cabaret Voltaire gece kulübü Dada’nın başladığı yerdir. Şubat başında açılan kabare, şubat sonuna doğru dolup taşmaya başlamış, sanatsal eğlencenin merkezi olmuştur. Geceleri şarkılı, müzikli, danslı ve kuklalı gösteriler yapıyorlar, gürültü müziği eşliğinde, aynı anda üç dilde şiir seslendiriyorlardı. Ball, “zimzim urallala zimzim zanzibar" gibi anlamsız sözlerle oluşturduğu ses şiirlerini okuyordu. Rivayete göre Dada kelimesi Almanca-Fransızca bir sözlükten rastgele seçilmiştir. Fransızcada tahta at, Romencede evet, Almancada hoşça kal demek olan Dada insanın aptallığını ve kendini beğenmişliğini protesto etmek istiyordu. Dadacılar, her şeyin anlamsızlığını, gereksizliğini, vazgeçmeyi ve hiçliği vurguladılar. Savaşın yarattığı usdışı olaylar, sanatçıları gülünç ve anlamsız olanın peşinde sürükledi, mantık ortadan kalkınca, bilinçaltı özgürleştirildi. Dada, rasyonel ve yerleşik olana karşı bir harekettir. Geleneği baş aşağı etmenin ve değişimi, anarşiyi ve yeni sanat yapma tarzlarını kucaklamanın peşindedir.
"Kabul edilen anlamıyla bir sanatsal hareket değildi. Sanat dünyasını yıkıp geçen bir fırtına gibiydi. Tıpkı savaşın ulusları etkilediği gibi. Ağır gökyüzünden hiç uyarı vermeden geldi ve arkasında açık bir gün bıraktı. Biriken enerji, yeni formlar, yeni malzemeler, yeni fikirler, yeni yönler ve yeni insanlar yarattı." Richter 1964
Temelde Birinci Dünya Savaşı’nın doğurduğu dehşete bir tepkisi olan Dada’nın etkisi yayıldıkça Almanya, Paris, Barselona ve New York’ta öne çıkan Dada’cı gruplar kuruldu. Kendilerini sanat dünyasının çocuk suçluları olarak sunan sanatçılar her şeye karşıydılar. Düzene karşıydılar, toplumsala, dine ve sanata. Evet sanat yaparak sanata karşı çıkıyorlardı. Eğer böyle yapmasalardı seslerini nasıl duyuracaklardı? Sanat dünyasının tam ortasında bir bomba olan Dadacı sanatçılar arasında Andre Breton, Jean (Hans) Arp, Marcel Ducahamp ve Man Ray gibi isimler yer alıyordu.
MARCEL DUCHAMP
(1887-1968)
En önemli avangard sanatçılarından olan Fransız ressam Marcel Duchamp 28 Temmuz 1887’de yedi çocuklu bir ailenin dördüncü çocuğu olarak dünyaya geldi. Tarih, felsefe, matematik, Latince, İngilizce, fen gibi birçok eğitim alan Duchamp akademik yıllarında izlenimcilik kimya ve gizemli bilimler ile ilgilendi. 1904’te Paris’e giden ressam Fovizm, Fütürizm ve Orfizim gibi birçok akımda çalışmalar yaptı. İlk kez Duchamp tarafından 1913’te öne sürülen daha sonra Ready Made adı verilen hazır nesneleri kullanarak iki yüzlü sanat uzmanlarına dahiyane bir oyun oynadı. Gündelik sıradan nesneleri alıp galeride “sanat eseri” olarak sergileyerek yalnız sanat camiası tarafından tanınan bir mekanda sergilenen sanatın sanat olarak kabul gördüğünü göstermişti. Yani bizim sanat algımız yalnızca eserin kendisinden değil, sergilendiği mekandan da kaynaklanıyordu. Sanat ve sanat piyasasını o zamana kadar en etkili şekilde sorgulamış olan Duchamp aynı zamanda kinetik heykelinde öncüsü olmuştur. 1913 yılında, ilk hazır nesnesi olan Bisiklet Tekerleği (Bicycle Wheel) de buna örnektir. Bu hazır nesneler, gerçekte bir sanat yapıtı olmaktan çok, sanat alanındaki geleneksel yaratma yöntemlerine bir eleştiri olarak yorumlanır. Diğer ünlü hazır nesnesi ise 1917 tarihli Çeşme (Fountain) adını verdiği, pisuardır. Üzerinde takma ad ile RMutt imzalı çalışma sergi jürisi tarafından reddedilmiştir.
Dada 20. yüzyılın en etkili akımlarından biri olmuştur ve Dada'nın dahi beyinlerinden Marcel Duchamp'ta sanat tarihini etkileyen, farklı bir bakış açısı getirerek bir çok akımın ilham kaynağıdır. Son olarak bir Dada Şarkısı ile bitiriyorum.
Dada Şarkısı
kalbinde dada olan dadaistin şarkısı
kalbinde dada olan motorunu yoruyordu
bir kral taşıyordu asansör, ağır kırılgan özerk
büyük sağ kolunu kesti, Roma'ya papaya gönderdi
işte bu yüzden! asansörün kalbinde dada yoktu artık
çikolata yiyin
beyninizi yıkayın
dada
dada
su için
ne neşeliydi ne de kederli, bir dadastin şarkısı
ne neşeliydi ne kederli sevdiği bisikletçi
fakat eşler yılın günü herşeyi biliyordu ve bir kriz anında
vatikana yolladılar, iki bedenlerini üç valiz içinde
ne sevgili, ne bisikletçi
ne üzgündü ne de kederli
güzel beyinler yiyin, askerlerinizi yıkayın
dada
dada
su için
Sanatla Kalmanız Dileğiyle.
Yazan Aylin K.I.
Image source: pinterest.com
Image source: pinterest.com