HARİKA ÇILGINLAR ŞAKİR PAŞA AİLESİ

Şirin Devrim

Şakir Paşa ailesini üniversitede sanat tarihi dersinde tanıdım. Sanat tarihi hocam (Doç. Dr. Sibel Almelek İşman) bu ailenin kesinlikle dizisi olmalı demişti. Hakikaten aile fertlerinin hepsi ayrı ayrı oldukça ilginçler hatta tanıdıklarınız bile çıkabilir. Zira ailede dünya çapında tanınmış ressam, yazar, seramik, gravür ve tiyatro sanatçıları bulunmakta.

Şirin Devrim’in kendi ailesini kaleme aldığı “Harika Çılgınlar Şakir Paşa Ailesi” kitabı ailenin dönemin sanat nabzını nasıl tuttuğunu, nasıl entelektüel, sosyal ve sıra dışı bir yaşama sahip olduklarını aktarıyor bize. Bende iki ayrı baskısı, biri Milliyet bir diğeri Doğan Kitap’tan olan kitapta ilk iki bölüm hariç kronolojik bir oto biyografi anlatımı var. Şirin Devrim kitabı yazmadan önce annesinin ve ailesinin günlüklerini gözden geçirmiş, sorular sormuş açık kalan yerleri tamamlamaya çalışmış. Ben kitabı direkt anlatmaktan ziyade aile bireylerine değinmek istiyorum.

1855 – 1914 yılları arasında yaşayan Mehmet Şakir Paşa, Elmalı Türkmen aşiretinden olup Afyonkarahisar’ın Kabaağaç bölgesine yerleşmelerinden dolayı soyadları Kabaağaçlı’dır. Askeri eğitim alan Şakir Paşa abisi ile Osmanlı Devleti’ne hizmet eder. Girit’te görev yaparken Girit’li bir ailenin kızı olan Sare İsmet Hanım’la evlenir. Şakir Paşa’nın ikinci evliliği olan bu evlilikten altı çocuğu olur; Cevat, Hakiye, Ayşe, Suat, Fahrünnisa ve Aliye. Büyükada’da büyük bir köşkte yaşayan ailenin kitapta oldukça hoş anıları var. Kalabalık bir ailenin 1900’ler başı harika piknikleri, deniz sefaları, akşam yemekleri ve sohbetleri. Adanın o zamanki bakirliği ve güzelliğini hayal edince gerçekten iyi vakit geçirmişler. Şakir Paşa’nın abisi Cevad Paşa Osmanlı tarihi ile ilegili iki kitap yazmış, sadrazamlık yapmış biridir. Şakir Paşa’da emekli olana kadar askeriyede önemli vazifelerde görev alır. Emekli olduktan sonra Büyükada’ya yerleşen ailede Şakir Paşa çocuklarının eğitimine çok önem verir. Kendisi de fotoğraf çekip kendi karanlık odasında basan Şakir Paşa çokça okuyan ve yazan bir adamdır.

Cevat Şakir Kabaağaçlı (1890-1973), çoğumuz onu Ege mavisine karıştırdığı balık kokulu mitolojik hikayeleri ile biliyoruz. Halikarnas Balıkçısı rumuzuyla birçok kitap yazan yazar bir Şakir Paşa Ailesi üyesidir. Sanat eğitimi alır ve resim yapar. Babası Şakir Paşa’yı gittikleri çiftlikte silahla vurup öldüren Cevat Şakir on dört yıl hapis yatar. Çıktığında ise aileyle arası biraz açılmıştır. Çok sonra gazetede işe giren Cevat Şakir yazdığı bir yazıdan ötürü yeniden tutuklanır. Sonraki tutuklanması ise Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye hakaretten olur. Olaylara milliyetçi değil daha çok entelektüel bir bakış açısıyla bakan yazar dayısını çok seven Şirin Devrim onu sürekli ziyaret eder. Bodrum’a yerleşen ve orada balıkçılık yapıp yazan Cevat Şakir Giritli eşi ile daha sonra İzmir’e taşınır ve orada turist rehberliği yapar. 1973’de ölen Halikarnas Balıkçısı’nın cenazesi yoğun kalabalıkla birlikte, Bodrum’da kendi adının verildiği caddeden geçirilerek yüksek bir kayalığa gömülür. Şirin Devrim dayısı Cevat için şöyle der; ‘Cevat, Hemingway, Mark Twain ve Thoreau’nun karışımı bir filozof, bir bilge, bir doğacı ve ateşli bir insan hakları savunucusuydu.’

Fahrünnisa Zeyd (1901 – 1991) Şirin Devrim’in annesi Fahrünnisa Zeyd iki evlilik yapar, ilk evliliği yazar İzzet Melih Devrim’den Faruk, Nejad ve Şirin dünyaya gelir. Türkiye, Londra, Paris, Irak ve İtalya’da yaşayan Fahrünnisa Zeyd’in yaşamı oldukça hareketlidir. İlk eşi ile boşandıktan sonra âşık olduğu Irak Prensi Emir Zeyd el Hüseyin (1898-1970) ile evlenir. Bu evliliğinden de oğlu Raad dünyaya gelir. Atatürk’le birebir tanışan ve sohbetlere katılan, Hitler ile tanışıp özel konuğu olan, Londra’da açtığı sergisine Kraliçe Elizabeth ziyaret eden Fahrünnisa Zeyd oldukça popüler bir yaşam sürer. Katı ve mükemmeliyetçi bir kişiliğe sahip olan ressam Türkiye sanat camiasına ilk eşinden olan üvey kızı Remide’nin kocası Fikret Adil ile giriş yapar. Resimlerini çok beğenen Fikret Adil onu D Grubu ressamlarıyla tanıştırır ve Fahrünnisa kısa zamanda çok beğenilen başarılı bir ressam olur. İkinci eşi Emir Zeyd, Irak büyükelçisi ve elçisi olarak görev yaparken onunla seyahat eden Fahrünnisa gittiği her yerde kendine hayran bırakır insanları hem sanatsal hem de gösterişli ve zarif davetleri ile. Yaşam tarzına ve isteklerine oldukça uyumlu olan ikinci eşi sanatına ve ona anlayış gösterir. Fahrünnisa’nın farklı ülkelerde pek çok ses getiren sergisi olur. Günümüzde birçok koleksiyonda eseri bulunan ve Tate’de de geçen yıllarda sergisi açılan Fahrünnisa Zeyd yaşamının sonuna kadar üretir. Yaşamının sonlarına doğru Amman’a oğlu Raad’ın yanına yerleşen Fahrünnisa burada ücret almadan resim öğretmenliği yapar ve sanata katkılarından dolayı Kral tarafından madalya alır. Amman’daki evi ‘Fahrünnisa Zeyd Kraliyet Milli Güzel Sanatlar Enstitüsü’ olarak adlandırılır.

Aliye Berger (1903-1974) Türkiye’de ilk kadın gravür sanatçısı unvanına sahip Aliye Berger oldukça ilginç ve renkli bir kişiliğe sahiptir. Ablasının ilk eşi İzzet Melih’le olan gönül ilişkisinin ardından keman hocası Charles Berger ile sevgili olur. Uzun süren bir ilişkinin ardından evlenen Aliye Berger maalesef eşini evliliklerinin altıncı ayında kaybeder. Yıllardır ailenin çok da onaylamadığı ama ses de çıkartmadığı bir birlikteliğin ardından evlendiği, delicesine âşık olduğu adamı kaybetmek onu yıkıma uğratır. Ablası Fahrünnisa’nın yardımı ile yas sürecini gravür yaparak atlatmaya çalışır. Daha sonra gravür alanında eğitim alarak sanatçı olan Aliye Berger eşinin acısını aslında hiç atlatamaz, renkli kıyafetleri ve delice tavırları, alkole düşkünlüğü ile bilinen sanatçı ses getiren gravürleriyle sergiler açar. 1954’te Yapı Kredi Bankası’nın düzenlediği bir resim yarışmasında resim yaparak katılır ve birinci olur. Gravürcü olarak tanınan sanatçının birincilik alması bazı kişilerce çok hoş karşılanmaz. Dönemin ünlü ressamı Bedri Rahmi ‘Aliye, yerini bil!’ diye bir eleştiri yazısı yazar. Son sergisi Taksim Galeri’de açılır ve iki yıl sonra 1974’te vefat eder.

Füreya Koral (1910-1997) Füreya’nın annesi, Şakir Paşa’nın en büyük kızı Hakiye’dir. Hakiye Hanım İstanbul Belediye Meclisi’ndeki ilk ve tek kadın üyedir ayrıca eski antika dokuma ve dantellerden ürettiği tasarım çantalar döneminde oldukça popüler olmuştur. İlk Türk kadın seramik sanatçısı olan Füreya birçok sergi açar ve iyi satışlar yapar. Birçok binanın duvar panoları, otel ve evlerin seramik masalarında onun imzası vardır. Füreya’nın seramiğe ilgisi verem hastası olduğunda teyzesi Fahrünnisa’nın ona kil getirmesiyle başlar, daha sonra eğitimini alan Füreya başarılı bir seramik sanatçısı olur.

Nejad Devrim (1923 – 1995) Fahrünnisa’nın oğlu olan Nejad annesi gibi ressam olur. Paris’te bohem hayatı yaşayan ressam iki evlilik gerçekleştirir. Nejad Devrim annesi ile çok anlaşamaz, sürekli kavga eder ve ayrı dururlar, asi bir yönü olan Nejad, güzel sanatlarda eğitim aldıktan sonra 1946’da Paris’e gider. İlk gittiğinde Seine Nehri kenarında bir odaya yerleşir ve burada yaşar, daha sonra Polonya’ya giden ressam orada vefat eder.

Şirin Devrim (1926-2011) Fahrünnisa’nın kızı Şirin bir tiyatro sanatçısıdır. Annesi ile fırtınalı bir yaşam süren Şirin, Amerika’da Yale Üniversitesinde tiyatro eğitimi alır. Orada üniversiteden tanıştığı Wesley Lau ile evlenir. Mezun olduktan sonra, oyunculuk ve mankenlik yapan Şirin daha sonra İstanbul’a geri döner. İkinci evliliği olacak olan Şehsuvar Menemencioğlu ile tanışır. İstanbul Şehir Tiyatroları’nda oyuncu ve yönetmen olarak çalışır. İkinci boşanmasından sonra yurdu terk eder ve tekrar Amerika’ya gider, burada iki ay süren bir evlilik daha yapar. Son evliliği olan Robert Trainer ile tanışır ve evlenir. Oyunculuk yapmaya devam eden sanatçı üniversitelerde dersler verir. Harika Çılgınlar Şakir Paşa Ailesi kitabını İngilizce olarak Amerika’dayken yazar ve 2000 yılında dilimize çevrilir. Sanatçı 2011’de vefat eder.

Kitapta Şakir Paşa ailesi fertlerinin yaşamlarıyla birlikte, dönemin sosyal ve kültürel hayatı, siyasi olaylar ve savaşlar, sanat camiası, seyahatler ve İstanbul’un harika manzaralarından bahsediyor Şirin Devrim. Döneminin oldukça ilerisinde bir yaşam tarzı olan ailenin aldığı eğitim ve yaptıkları seyahatler sanatlarını zengin kılar. Ailenin ahbaplık ettiği kişiler siyasi ve sanat dünyasından isimlerini bildiğimiz kişiler, böylelikle dönemin simalarına farklı bir bakış açısı ile bakabiliyoruz. Fikret Adil’in daha önce paylaştığım kitaplarını da bunlara eklersek güzel bir İstanbul sanat sosyetesi okuması olur. Şakirler, entelektüel ve aktif olarak dünya sosyetesinde yer almış, hem de sanatçı kimlikleri olan, yaşamları oldukça ilgi çekici ve ilham verici garip bir aile. Tüm bunlar, Osmanlı’dan Türkiye’ye geçişte, savaşlar ve inkılaplar arasında yaşanıyor üstelik. Savaş, hastalık ve kayıplara karşı sanata sarılmış bu aile köklerinden kopmadan yüzünü batıya dönmüş modern kimlikleri ile Türkiye sanat tarihinde oldukça önemli bir yere sahiptirler. Bu sebeple ‘Harika Çılgınlar’ demek onları özetleyen güzel bir başlık seçimi olmuş kitap için. Aile ile ilgili farklı kitaplar da mevcut, okudukça ekleyeceğim.

Sanatla ve kitapla kalmanız dileğiyle

Yazan Aylin K.I.