İnsan Olmanın Tüm Hallerini İçinde Barındıran Şiirsel Bir Anadolu Romanı

İNCE MEMED * YAŞAR KEMAL

“Her insanın içinde bir mecbur kurdu, bir İnce Memedlik, bir Köroğluluk kurdu var. Köroğlu gitti İnce Memed geldi. İnsanoğlunun içindeki bu kurt oldukça insanoğlu ne olursa olsun yenilmeyecek. Sen insanoğlunun içindeki kurtsun.”

İnce Memed insanın içindeki kurt. Haksızlığa zulme karşı bir başkaldırı, bir isyan. Yaşar Kemal’in otuz iki yılda tamamladığı İnce Memed serisi Çukurova’da Cumhuriyet’in kurulmasının hemen ardındaki zaman diliminde geçiyor. Çukurova’nın dağını, taşını, insanları canından bezdiren çakırdikenini, yazını ve kışını öyle iyi betimliyor ki Yaşar Kemal, okurken bacaklarımı çakırdikenleri çiziyor, sert kayalarda ayaklarım acıyor, karda yürürken yüzüm donuyor, yüce Toros dağlarının yaban çiçeklerinin kokusu neredeyse ciğerlerime doluyor ve bir ölü evindeki ağıtlar kulağıma gelince kalbim yanıyor. Dört ciltten oluşan İnce Memed serisi, Cumhuriyet sonrası Türkiye’yi resmi olmayan bir bakış açısı ile karakter zenginliğine ve betimlemelerine hayran bırakarak ele alıyor. Ara ara halk hikayeleri, masalları ile zenginleşen kitapta yöresel ağız da bolca yer alıyor.

Köylerdeki insanlar; ezilmiş sindirilmiş ve haksızlıklara boyun eğen, eğmesi gerektiğini düşünen ve korkusundan bazen insanlıktan uzaklaşan, bencilliğinden yakınına ihanet edebilen köylüler, Kurtuluş Savaşında madalya kazandıklarını söyleyen, birçoğu savaşa bile gitmeyen, düşman tarafında yer alıp sonra taraf değiştiren, savaş bitince kendilerine topraklar parselleyip köylüyü karın tokluğuna çalıştıran, çoğu zaman zulmeden ve kendilerini devlet otoritesi olarak gören ağalar, gördükleri eziyete başkaldıran, silahlanan ve dağlara çıkan eşkıyalar olduğu gibi, ağaların emrinde olan onlardan yardım alan ve istediklerini yapan, köylüye eziyet eden, kadınları kaçıran eşkıyalar ve daha birçok karakter yer alıyor kitapta.

İnce Memed babası küçükken ölen, annesi ile Değirmenoluk köyünde yaşayan fakir bir köylü çocukken köyün ağası Abdi Ağa tarafından gördüğü dayak, eziyet, aşağılanma ve aç bırakılmaya dayanamayıp köyü terk eder. Birinci kitap Memed’in köyü terk ederken ki bıkkınlığı ve isyanı ile başlıyor. Daha sonra köyüne geri götürülen Memed kaçmasının cezasını ağır öder. Annesi ile bütün kışı aç geçirir, ağa bütün ekinlerine el koyar. Abdi Ağa köylüden hasadın belli hissesini kendine alır, kimin kiminle evleneceğine o karar verir, kasabaya gidilecek vakit ağadan izin alınır, vermezse gidilemez, istediğini köyden kovar yersiz yurtsuz bırakır, ağa ne derse emir kabul edilir.

Memed böyle büyür annesi ile Değirmenoluk köyünde yaşayarak, bir de sevdiği kız Hatçe vardır köyde. Gizlice buluştuğu ve Memed’e üzerinde muhabbet kuşlarının olduğu güzel çoraplar ören güzel Hatçe. Hatçe ve Memed’in aşkı tıpkı Ernest Hemingway’in Çanlar Kimin İçin Çalıyor kitabındaki Robert Jordan ve Maria aşkına benzer, dağlarda zor şartlar altında severler onlar birbirlerini. Aslında okurken yine farklı konularda benzerlikler buldum kitaplar arasında. İspanya iç savaşını anlatan Çanlar Kimin İçin Çalıyor’un betimlemeleri oldukça etkili olsa da sanırım kendi coğrafyamızı anlatan daha anlaşılır ve içimizden olan İnce Memed’in anlatımı ve betimlemeleri çok daha zengin ve başarılı diye düşünüyorum.

Kitabın devamında Memed ağanın yokluğunu fırsat bilip de kasabaya indiğinde artık dünyaya farklı bakar. Kasabada birçok insanla konuşur İstanbul’dan gelmiş, oraları görmüş, büyük şehirlerde çalışan ve Memed anlar ki Değirmenoluk küçücük bir yer, Abdi Ağa’da öyle.

Hatçe’yi ağanın yeğeni ile nişanlarlar Memed de Hatçe’yi alır kaçar. Memed’i eşkıyalığa sürükleyen olay bu olur ve romanın sonuna kadar da aralarındaki bağ kopmayan İzci Topal Ali ile de burada yolları kesişir. Memed ağanın yeğenini vurur ve eşkıya olarak dağa kaçar. Dağa çıktıktan sonra içinde bulunduğu çetedeki haksızlıklara da gelemez ve çeteden ayrılıp kendine çete kurar. Zenginden alır fakire dağıtır, köylüye eziyet etmez, kadınlara dokunmaz.

Kendi doğruları ile yaşar İnce Memed bu yüzden köylü de onu korur, ama aynı köylünün içinden kendi çıkarı için ona ihanet edenlerde olacaktır. İnce Memed artık köylüyü canından bezdiren Abdi Ağa’yı öldürür. Artık o zulmedenlere ve ağalara karşı duran bir eşkıya, köylüye karşı ise bir kurtarıcıya dönüşür. İçinde insan öldürmenin verdiği boşlukla yaşasa da o davasından vazgeçmez, halkın arasında gittikçe büyüyen bir efsaneye dönüşür. Dört ciltte de farklı otoritelere karşı savaşını sürdüren İnce Memed zulme ve işkenceye karşı direnişin simgesi haline gelir.

Aslında bunu o istememiştir ama İnce Memed’in kaderi böyledir. O çocuk olamamış bir çocukken düzen onu eşkıyalığa iter ve öyle de kalmasına neden olur.

İkinci kitapta; öldürdüğü Abdi ağa yerine gelen ve köylüye daha da eziyet eden Hamza ağa gelince İnce Memed’in içine bir kuşku düşer. Bir ağa gider bin ağa gelir düzen böyledir, peki Memed bu düzenin neresindedir? Mağaralarda dağlarda geçen ömrü bu düzene karşı gelmeye yetebilecek midir? İkinci kitapta yer alan Seyran kız, Hürü ana ve İnce Memed’in atı kitabı güçlendiren diğer karakterlerden. İnce Memed’in Hatçe öldükten sonra sevdiği kız Seyran ve annesinin ölümünden sonra ona sevgisini ve yardımlarını esirgemeyen Hürü Ana. İki kadın da mert, kendi doğruları olan, hayatları zor geçmiş ve Memed’in hep yanında olan güçlü karakterlerdir. At ise Memed’in simgesi haline gelir devam kitaplarda.

“Benim bütün öldürmelerim neye yaradı, bunu desene bana Battal Ağam? Binini öldürsem iki bini gelecek…”

“Sende beni iyi dinle İnce Memed. İnce Memed öldürülecek onun yerine Ali Memed gelecek, o da öldürülecek onun yerine Hasan Memed gelecek… O da öldürülünce Veli Memed gelecek… O da, o da, o da… Sen ne sanıyorsun oğlum Memed, İnce Memedler bitecek mi sanıyorsun? … İnsanoğlu içindeki bu kurdu yitirmeyecek, ona kıyamete kadar gözü gibi, yüreği gibi bakacak.”

Üçüncü kitapta içindeki kuşkulardan kurtulur İnce Memed anlar ki bir ağa giderse başka ağalar gelir, peki bir İnce Memed gider de yerine başka İnce Memed gelmez miydi? Kendinden önce başkaldıranlar olduğu gibi ondan sonra da insanın içindeki kurt uyumayacak başkaldıracaktı, yaptıkları boşa değildi. Yaptıklarının anlamsız olmadığı inancı İnce Memed’i hayata tekrar bağlar. Üçüncü kitapta yan karakterlere oldukça yer veriliyor, karakterler üzerinden bir toplum eleştirisi oluşturan Yaşar Kemal’in kaleminden çıkan karakterler oldukça sert ama her an şehirde ya da köyde fark etmez karşımıza çıkabilecek hatta belki tanıdıklarımızın arasında olan kişiler. Köylüyü dayaktan öldüren jandarmalar, kendi babasını öldüren ağa oğullarının suçunu İnce Memed’in üzerine atan diğer ağalar, rakı sofralarında entrikalar kuran vali, belediye başkanları, jandarmalar ve ağalar, annesini ve kız kardeşini kaçıran eşkıyaları öldürüp dağa çıkan Bayramoğlu, mistik güçleri olduğuna inanılan Kırkgöz Ocağı ve yaşlı Anacık Sultan, sözünün eri mert yörükler, içindeki tutkuyla yaşayan ve dizginlemeye çalışan Topal Ali ve hükümet tarafından geri kafalı olarak görülen Ferhat Hoca. Daha birçok karakter ile toplumun farklı kesimlerinden insan suretlerini çok etkileyici bir şekilde ele alıyor Yaşar Kemal.

Dördüncü kitapta ise eşkıyalığı bırakıp sevdiği Seyran ile bilinmedik bir yerde yeni bir hayata başlamak ister İnce Memed artık yorulmuştur savaşmaktan. Yapar da, kendine çok güzel bir ev alır portakal bahçelerinin arasında Seyran ve Hürü Ana’yı da eve getirir. Kasabada yaşamaya başlar Ferhat Hoca’nın tanıdığı Abdülselam Hoca ile çarşıda gezer diğer insanlarla tanışır İnce Memed olduğunu saklar herkesten, artık sadece Memed’dir. Çok sevdiği, sözünü sakınmayan muallim Zeki Neşad ile yakın arkadaş olur. Öğretmeni çok sever ondan okuma yazma öğrenir. Zeki Neşad’da haksızlığa başkaldıran bir adamdır ve köylüye eziyet eden Şakir Bey’i hükümete şikâyet edip durur. Bir gün ölü bulununca Memed’in kaderinde yazılı olan eşkıyalığı yeniden gün yüzüne çıkar, içindeki susturduğu kurt uyanır ve silahlanıp Şakir Bey’i öldürüp dağa çıkar tekrardan. Bu kitapta köylünün bariz değişimi dikkat çeker artık başlarına kötü bir şey geldiğinde İnce Memed’i suçlayıp onun yaptıklarının sonucunu çekiyoruz demezler. İnce Memed artık bir efsanedir, köylerdeki tüm delikanlılar Memed olmuştur da kötülüğe karşı savaştadırlar.

Kitaplardaki karakterler ve mekanlar değişse de Memed’in savaşı hep aynıdır. İnce Memed yüce Toros dağlarında, Çukurova’nın köylerinde dolaşan asi ve hüzünlü bir gençtir, zulme karşı duran insanın içindeki kurdun temsili, direnişin simgesidir. Yaşar Kemal’in şiirsel bir dille ele aldığı İnce Memed serisi bu coğrafyanın edebi bir belgesidir ve Yaşar Kemal’in değişi ile “mecbur adam”ın romanıdır.

Yaşar Kemal İnce Memed serisini 1955 ve 1987 yılları arasında yazar, Nazım Hikmet’in Rusça’ya ve ressam Abidin Dino’nun eşi Güzin Dino’nun Fransızcaya çevirdiği seri şimdiye kadar kırk dile çevrisi yapılır. Kitabın kapak resmi ise ressam Avni Arbaş’a aittir.

Yazan Aylin K.I.